A muller que non enterrou os seus talentos

En 1942, Gertrudis de la Fuente terminaba os seus estudos de bacharelato. Nada en 1921, nese momento era sete anos maior que o resto dos seus compañeiros. Varias cousas atrasaran os estudos de Gertrudis. Para empezar, aínda que nada en Madrid, sendo ela pequena a súa familia trasladouse a Arroio de Malpartida, en Cáceres, debido ao traballo do seu pai que era ferroviario. Naquela época, nunha contorna rural como aquel, que as mulleres estudasen máis aló da educación básica era infrecuente e mesmo estaba mal visto.

A Gertrudis, a limitada educación que se daba ás nenas non lle era suficiente. Todo o lía e interesáballe. Durante un breve período de tempo incluírona nas clases dos nenos, onde se profundaba máis en moitas materias, especialmente na lectura de ciencia e nas matemáticas, algo que ela gozaba. Pero aquel arranxo non durou: tiña que soportar impertinencias e comentarios soeces dos seus compañeiros, o que a obrigaba a sentar separada e soa nun pupitre xunto ao do mestre, o cal só acentuaba a súa diferenza respecto dos demais alumnos. Ela mesma relátao no documental Gertrudis (a muller que non enterrou os seus talentos): “os mozos fixéronme a vida imposible”. Con todo, Gertrudis contaba co apoio da súa familia. “A clase obreira foi o berce de Gertrudis de la Fuente, pero precisamente do sector máis emblemático do proceso de modernización española, filla dun ferroviario, o obreiro máis concienciado e con maiores afáns de superación daquelas décadas iniciais do século XX”, explica Juan Ignacio Martínez Pastor no seu artigo Xénero e clase na biografía dunha científica de elite, que explica como esta muller chegou a converterse nunha das científicas españolas máis representativas da súa época. A súa nai, aínda que se dedicaba en exclusiva á casa e á crianza dos seus fillos, tiña estudos por encima da media feminina da época: sabía ler, escribir e facer contas. Aínda que probablemente a maior influencia familiar de Gertrudis fose o seu avó Pedro: masón, ateo, librepensador e amante do progreso, inculcou a súa visión do mundo na súa neta e ela lembraríalle sempre. Aínda co apoio da súa familia, Gertrudis tivo que esperar á xubilación do seu pai en 1935 para que a súa familia volvese a Madrid e así retomar o estudo. Pouco despois foi a Guerra Civil a que interrompeu o curso normal dos seus estudos. Por iso non foi ata os 21 anos cando conseguiu o seu ansiado título de bacharelato. Con el na man seguiu estudando e en 1948 licenciouse en Ciencias Químicas pola Universidade Complutense de Madrid. Foi aquí onde escoitou por primeira vez, de boca do catedrático de Química Orgánica Manuel Lora Tamayo, falar da bioquímica, unha nova rama da ciencia que enseguida espertou un gran interese nela. En 1955 doutorábase na Facultade de Farmacia da Complutense baixo a dirección de Anxo Santos Ruiz, por entón o único catedrático de Bioquímica de toda España. Parte do seu traballo de doutoramento publicouse na revista Nature, co que se converteu nunha das primeiras mulleres españolas en publicar nesta revista. Convidado por Santos Ruiz, Alberto Sols, bioquímico español recentemente regresado de Estados Unidos, acudiu á facultade para impartir un seminario. Foi esta charla o que uniu a Gertrudis irrevocablemente coa bioquímica. Pediulle traballar con el e tras terminar a súa tese incorporouse ao incipiente grupo de Sols, que por entón era apenas un soto destartalado na Facultade de Medicina da Complutense. Toda a súa traxectoria profesional desenvolveríase desde entón como parte dese grupo, primeira semente da investigación bioquímica no noso país. Como bioquímica, o traballo de Gertrudis consistiu en estudar como as reaccións das diferentes substancias que se atopan no organismo afectan ao seu correcto funcionamento e a súa saúde. A súa investigación inicial orientouse a analizar o transporte de azucres no fermento, e os mecanismos de catálisis encimático e os seus problemas no metabolismo dos carbohidratos, necesario para proporcionar ao noso corpo a enerxía que precisa para funcionar.

Grazas aos seus coñecementos, sabía que a bioquímica debía formar parte dos estudos de Medicina, xa que a presenza ou ausencia de determinadas encimas era unha forma eficaz de diagnosticar moitas enfermidades, así que non só insistiu en que se incluíse en cursos e materias, senón que tamén colaborou para desenvolver distintos sistemas de diagnóstico que empezaron a utilizarse como parte da práctica clínica. En 1956, Gertrudis conseguiu por oposición unha praza de colaboradora no CSIC; en 1960 obtivo a praza de investigadora e en 1962 a de profesora de investigación. En 1970, o grupo enteiro, constituído como o Instituto de Enzimología do CSIC trasladábase á Facultade de Medicina da Universidade Autónoma de Madrid, de onde a fixeron catedrática ad honorem. Un dos seus últimos traballos é quizá tamén un dos momentos máis tráxicos para a ciencia na historia recente do noso país: en 1981, Gertrudis encargouse de coordinar a investigación en torno á síndrome tóxica do aceite de colza. Ese mesmo ano produciuse unha intoxicación masiva en España que afectou a unhas 20 000 persoas e causou a morte dunhas 1 100, así que se organizou unha comisión científica que durante uns corenta días analizou distintas hipóteses sobre a fonte da intoxicación. Finalmente concluíuse que a orixe estaba nunha partida de aceite de colza desnaturalizado con fins industriais que terminara por erro no mercado para o consumo humano. Tras este traballo, formou parte da Comisión Asesora para a Investigación Científica e Técnica desde a área da toxicoloxía. Faleceu en 2017 aos 95 anos, e os que a coñeceron lembraron entón a súa sabedoría e a xenerosidade coa que a compartía, así como a súa conciencia política “activa e serena, e ao día dos problemas sociais, as desigualdades e as mulleres, sobre o que se manifestaba con claridade”, explica María Jesús Santesmases, do Instituto de Filosofía do CSIC. E efectivamente, pódella escoitar dicindo cousas como a seguinte: “A muller que traballa e ademais ten un bebé é unha verdadeira mártir, e iso non se soluciona soamente coa igualdade de dereitos, senón cos dereitos que lle corresponden a unha gardiá da continuidade da especie sobre a que gravita a responsabilidade de que os nenos nazan sans e sexan felices e bos cidadáns”

.https://youtu.be/UYOdsN909vE